در پنج آيه از قرآن كريم به صراحت سخن از نفخ روح به ميان آمده است. دو مورد درباره حضرت آدم است، كه با الغاى خصوصيت, در ساير انسان ها نيز صادق است. دو مورد ديگر درباره حضرت عيسى است، و مورد پنجم اگرچه اين احتمال مى رود كه آن هم درباره حضرت آدم باشد. ظاهراً درباره مطلق انسان است. بخش پنجم: ولوج روح در پزشكى در رشته جنين شناسى دانش پزشكى, شكل گيرى ساختمان جسمى جنين از هنگام لقاح تا هنگام تولّد, به دقّت مورد بررسى و تحقيق قرار مى گيرد.
تشكيل بافت بيشتر اعضا و جوارح مختلف جنين بعد از ماه اول آغاز مى شود و به تدريج تكامل مى يابد. اولين مركز استخوان سازى در هفته ششم زندگى جنينى در استخوان ترقوه(كلاويكول) ايجاد مى شود و به تدريج در مناطق مختلف استخوان سازى پيشرفت مى كند; به طورى كه در هفته يازدهم تقريباً همه استخوان ها ساخته مى شوند. البته در دختران, استخوان سازى زودتر شروع مى شود و زودتر هم خاتمه مى يابد. در هفته هفدهم, آخرين نقطه استخوانى در ا ستخوان پاشنه ساخته مى شود.
همزمان با استخوان سازى, عضلات نيز شكل مى گيرند. بعد از هفته هيجدهم مراكز استخوان سازى با عضلات كاملا پوشانيده مى شوند و در اين مرحله است كه جنين از نظر اسكلتى(استخوان و عضلات) كامل است و شكل ظاهرى كاملى پيدا مى كند و از نظر پزشكى قانونى نيز در سن شانزده تا بيست هفتگى, جنين رسيده(ماچور) است.107 در طول ماه هاى چهارم و پنجم, جنين به سرعت رشد مى كند و در پايان ماه پنجم, موهاى نرمى همچون كرك, بر روى بدن جنين ظاهر مى شود و موهاى سر و ابرو نيز شكل مى گيرند. در طول ماه پنجم, معمولاً مادر حركات جنين ر ا به خوبى درك مى كند.108 حركات تنفسى در حدود هفته چهاردهم تا شانزدهم, حركات مكيدن در هفته بيست و چهارم, شنيدن بعضى از صداها در هفته بيست و چهارم تا بيست و ششم و حساسيت چشم ها به نور در هفته بيست و هشتم واقع مى شود.109 تكامل جنين به گونه اى است كه ا گر زودتر از روال معمول و در ماه ششم متولد شود, ادامه حيات او دشوار خواهد بود; زيرا با آن كه بسيارى از دستگاه هاى بدن قادر به فعاليت هستند, تمايز دستگاه تنفس و دستگاه اعصاب مركزى به اندازه كافى نيست و تطابق لازم هنوز ميان اين دو دستگاه ايجاد نشده است و اگر تولّد جنين بعد از شش و نيم ماهگى به بعد باشد, احتمال زنده ماندن آن نود در صد خواهد بود.110 مسئله ولوج روح در دانش جنين شناسى مطرح نيست111 و تعلّق روح به بدن ـ به عنوان پديده اى غيرمادى ـ از حوزه پژوهش ا ين دانش خارج است, اما در علم پزشكى بدون تفكيك ميان انواع حيات(حيات نباتى, حيات حيوانى و حيات انسانى) بر اين نكته تأكيد شده است كه جنين از همان آغاز انعقاد نطفه و عمل لقاح, موجودى زنده و داراى حيات است.112
چنان كه گذشت, قرآن كريم مراحل خلقت جنين را نطفه, علقه, مضغه, عظام, لحم و نفخ روح بيان كرده و آخرين مرحله را پس از پايان يافتن خلقت جسمانى جنين و به تعبير دقيق تر پس از توازن و هماهنگى جسم113 دانسته است. در گزارش كوتاه و مستندى كه از آخرين تحقيقات جنين شناسى درباره نحوه شكل گيرى استخوان ها و عضلات و كا مل شدن اجزاى بدن ارائه شد, روشن گرديد كه آفرينش استخوان ها(عظام) پيش از عضلات(لحم) به پايان مى رسد و جنين پس ازكامل شدن اين اجزا كه پس از پايان ماه چهارم(شانزده هفتگى) و در طول ماه پنجم است, شكل ظاهرى كاملى پيدا مى كند و جنين رسيده(ماچور) تلقى مى شود.
آن گاه درطول ماه پنجم, مادر حركات جنين را كه نشانه دميده شدن روح در اوست, به خوبى حس مى كند. ييافته هاى دانش جديد به روشنى تأييدى بر آموزه هاى ارزشمند قرآنى است; حتّى شنيده شدن بعضى از صداها پس از پايان ما ه ششم و حساسيت چشم ها به نور پس از پايان ماه هفتم, ما را به ظرافت هاى نهفته در اين آيه كريمه كه نفخ روح را پس از تسويه و توازن اندام, و قدرت بر شنيدن و سپس ديدن را پس از نفخ روح بيان كرده است, نزديك تر مى كند: ثمّ سوّاه و نفخ فيه من روحه و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة قليلاً ما تشكرون;114 سپس او را موزون ساخت و از روح خويش در او دميد و براى شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد; اما كمتر شكر نعمت هاى او را به جاى مى آوريد. ناآشنايى پزشكان و جنين شناسان با مفهوم(ولوج روح) در شريعت, آنان را به تفسيرهاى نادرست از اين مفهوم فقهى واداشته است.
يكى ازحقوقدانان گزارشى اجمالى از برخى اظهارنظرهاى پزشكان در اين زمينه ارائه داده است: …لحظه دقيق ولوج روح از نظر علمى قابل اثبات نيست. فعاليت رفلكسى ماهيچه ها از انتهاى ماه سوم در جنين قابل ايجاد است. برخى ماه سوم را به عنوان زمان ولوج روح در نظر گرفته اند(ر.ك:على محمدزاده, طاهر, ساسان, سقط جنين درمانى, پايان نامه دكتراى پزشكى عمومى دانشگاه علوم پزشكى تهران, مهر 1374).
برخى زمان تپش قلب را زمان ولوج روح مى دانند و در اين زمان است كه جنين حكم يك انسان كامل را دارد. از نظر علمى قلب در هفته چهارم شروع به ضربان مى كند. برخى زمان ولوج روح را شانزده هفته به بالا ذكر مى كنند و جنس(جنسيّت) آن در اين زمان قابل تشخيص است. برخى زمان ولوج روح را يك مرحله بعد از استخوانى شدن و گوشت آوردن جنين ذكر كرده اند و برخى جنينى را كه داراى استخوان بوده و گوش و چشم و اعضاى آن مشخص است, يك انسان كامل مى دانند(ر.ك: دكتر گودرزى, فرامرز, پزشكى قانونى, انتشارات افشين, تهران, 1373).
صورت و اندام هاى جنين از شش هفتگى مشخص اند. مراكز استخوانى از هفته دوازدهم در جنين ايجاد مى گردد و اندام هاى جنسى از سن يازده تا دوازده هفتگى قابل تشخيص اند. به طور كلى در پزشكى قانونى, امروزه دو دوره براى حاملگى در نظرگرفته اند كه چهار و نيم ماه اول و چهار و نيم ماه دوم را شامل مى شود و گفته مى شود كه جنين در دوره دوم, شكل گيرى جسمانى خود را به پايان رسانده و روح در او دميده شده است(ر.ك: دكتر حكيمى ها, سعيد, مجله علمى پزشكى قانونى, مقاله سقط جنين, شماره سوم, تهران, 1374).115 روشن است كه مفهوم( ولوج روح) در شريعت و فقه كه موضوع برخى از احكام شرعى است, با بعضى از پندارهاى نقل شده منافات دارد. حركت هاى رفلكسى ماهيچه ها كه واكنش غيرارادى آنها در مقابل تحريكات بيرونى است و تپش قلب كه حركت غيرارادى بدن است, هر چند حكايت از گونه اى ا ز حيات در جنين مى كنند, ولى از حيات حيوانى كه نشانه آن حركت ارادى است, حكايت نمى كنند.
عجيب تر از اين دو, تعيين جنسيّت جنين است كه بيگانه از مفهوم ولوج روح است. البته واضح است كه چون ولوج روح ـ چنان كه گذشت ـ بعد از تماميت خلقت جسمانى و شكل گيرى اعضا و جوارح جنين است, مواردى مانند تپش قلب, تعيين جنسيّت, شكل گيرى استخوان ها; ماهيچه ها و ساير اعضا, شرط لازم براى ولوج روح به شمار مى روند, ولى هيچ يك ـ به تنهايى يا به همراه موارد ديگر ـ شرط كافى براى آن نيستند و دو شرط ديگرى كه هر يك به همراه احراز حسى شرايط پيشين يا بدون احراز حسى آنها116 مى توانند سبب علم يا اطمينان به حيات حيوانى و انسانى شوند, حركت ارادى و دريافت هاى حسى جنين هستند. نتيجه گيرى هر چند در هر بخش از نوشتار حاضر كم و بيش به جمع بندى و نتيجه گيرى مباحث مطرح شده پرداختيم, اما در پايان نوشتار چكيده مهم ترين نتايج مطرح شده و نشده را فهرستوار ذكر مى كنيم:
1.احكام ديه كامل, حق قصاص و كفاره قتل, تنها بر كشتن جنينى كه روح انسانى در او دميده شده است, مترتّب مى شود.
2.از قرآن و روايات به دست مى آيد كه روح و حيات انسانى, پديده اى فوق طبيعى است و نفخ و ولوج آن در جسم, واقعيتى متفاوت باساير مراحل رشد جسمى انسان است.
3.روح در روايات و منابع فقهى ـ علاوه بر حيات انسانى ـ در حيات حيوانى نيز كاربرد دارد و حتّى در برخى روايات ميان روح حيوانى و روح انسانى در انسان ها تفكيك شده است.
4.از روايات ومنابع فقهى به دست مى آيد كه ولوج روح انسانى در دوران جنينى و قبل از تولد محقق مى شود.
5.از قرآن و روايات به دست مى آيد كه پديده ولوج روح در جنين بعد از تماميت خلقت ظاهرى بدن و شكل گرفتن اعضا و جوارح اوست.
6.مقصود روايات از ولوج روح در جنين, پديده اى قابل تشخيص براى عموم مردم است و با توجه به اين كه ولوج روح انسانى, پديده اى ذاتاً متفاوت با ساير مراحل رشد جسمى جنين است, پس مى توان گفت كه پيدايش آن مقارن است با ولوج روح حيوانى كه قابل شناسايى است. از اين رو, ولوج روح انسانى را با آثار حيات حيوانى مى توان شناخت.
7. برخى از روايات در منابع شيعه و اهل سنّت, پايان چهارماهگى يا اندكى پس از آن را زمان ولوج روح در جنين معرفى كرده اند. اين زمان با دستاوردهاى دانش جنين شناسى تطابق دارد.
8.تعيين زمان چهارماهگى براى ولوج روح, امرى تعبّدى نيست, بلكه اِخبار از زمان عادى و طبيعى آن است. از اين رو, آنچه سبب علم به پديده ولوج روح مى شود, آثار و قراينى طبيعى است كه به تنهايى يا به ضميمه قراين ديگر موجب چنين علم يا اطمينانى مى شوند و پايان چهارماهگى هم اجمالاً مى تواند يكى از آن قرآين باشد.
9.مهم ترين اثر طبيعى ولوج روح در جنين, حركت ارادى جنين در رحم است كه پس از پايان چهارماهگى غالباً براى مادران قابل درك است اين اثر اگر قرينه اى برخلاف آن نباشد, مى تواند به تنهايى قرينه اى اطمينان آور بر ولوج روح باشد. همچنين فعال شدن دريافت هاى يكى از حواس پنج گانه جنين نيز در صورت احراز مى تواند قرينه اى اطمينان آور بر ولوج روح به شمار آيد; اگر چه احراز آن به طور معمول و بدون معاينات و آزمايش هاى دقيق علمى شايد كارى دشوار باشد. تپش قلب, حركت هاى ر فلكسى(واكنش هاى غيرارادى), تعيين جنسيّت و كامل شدن اعضا و جوارح. هيچ يك به تنهايى سبب علم يا اطمينان به ولوج روح نيستند.
10.بديهى است كه در صورت شك و عدم حصول علم و اطمينان به تحقق پديده ولوج روح, قاعده استصحاب اقتضا مى كند كه حكم به عدم حصول ولوج روح شود و احكام مترتب بر ولوج روح تحقق نيابد.
11.از پژوهشى كه در اين نوشتار درباره ولوج روح ارائه شد, مى توان در توضيح پديده(مرگ مغزى) ـ كه در مقدمه به آن اشاره اى شد ـ گفت: گونه اى از حيات كه موجب شكل گيرى ماهيت انسانى مى شود و در آيات و روايات از آن به نفخ يا ولوج روح ياد شده است, حيات انسانى مقارن با حيات حيوانى است كه از طريق آثار آن يعنى احساس و حركت ارادى قابل شناسايى است و حيات نباتى كه پيش از اين در جنين تحقق داشته است, حيات انسانى تلقى نمى شود و جنينِ دارايِ چنين حياتى, انسان زنده به شمار نمى آيد. همچنين در مرگ مغزى نيز فقدان آثار حيات انسانى و حيوانى(ادراك, احساس و حركت ارادى) به طور دائم, حكايت از خروج روح از بدن دارد و همچون جنين, وجودِ حيات نباتى و آثار آن در بدن, گوياى زنده بودن انسان نيست و به اين طريق مى توان مرگ مغزى را مرگ شرعى و حقيقى به شمار آورد. مؤيّد اين برداشت, روايات معتبر مربوط به ديه قطع سرمرده است117 كه فقيهان براساس آن فتوا داده اند. در اين روايات, ديه قطع سر ميّت يا هر جنايتى عليه او كه در انسان زنده منجر به مرگ مى شود, صد دينار تعيين شده است و در تحليل آن آمده است كه مقدار ديه چنين جنايتى بر ميّت, همچون مقدار ديه جنايت بر جنينى است كه خلقت آن كامل شده و اندام او شكل گرفته, ولى ولوج روح در او نشده است. اين تشبيه و تحليل گوياى اين است كه موجودِ دارايِ حياتِ نباتى و فاقدِ ويژگى هايِ حياتِ حيوانى و انسانى, همچون جنين قبل از ولوج روح, مرده به شمار مى آيد. البته اظهار نظر دقيق و علمى تر در اين زمينه نيازمند كاوش همه جانبه در زمينه مرگ مغزى است كه از موضوع اين مقاله خارج است.